Bewust waarnemen, lukt jou dat? Of heb je soms het gevoel dat jouw waarneming wordt vertroebeld? Een bewust leven in een wereld vol prikkels is een uitdaging. Door de jachtige en onrustige tijd waarin we leven is het soms lastig om onze aandacht te richten op prikkels die wij belangrijk vinden. Enerzijds overprikkelen we onze zintuigen door (keuze)stress, hevige emoties, social media, pop-ups en zoom meetings. Anderzijds onderprikkelen we onze zintuigen door een gebrek aan zingeving, uitdaging en vernieuwing. Wanneer jij je hierdoor te veel of te weinig laat leiden, dan geef jij je aandacht uithanden en word je een speelbal van deze prikkels.
Door zowel over- als onderprikkeling ben je niet meer in staat om te observeren en te interpreteren van wat je echt voelt, hoort, proeft, ziet of ruikt. Je ervaart niet de rust om je innerlijk te verbinden met jezelf en de prikkels die je beleeft. Ga maar na, wanneer heb jij voor het laatst ècht geproefd? Of geluisterd naar je partner zonder dat je met je gedachten ergens anders was?
Waar ligt dat aan? Hoe voorkom je dat je steeds verder losgekoppeld wordt van je bewustzijn? Wat als je prikkelfilter niet goed werkt? Hoe krijg je je prikkels dan in balans? Om deze vragen te beantwoorden gaan we eerst in op wat er bekend is over de relatie tussen zintuigen, brein en prikkels. Vervolgens laten we jou nadenken over de vraag of jij meer neigt naar over- of onderprikkeling en kun je testen hoe sterk jouw prikkelfilter per zintuig is.
De relatie tussen zintuigen, prikkels en brein
Wat zijn zintuigen?
Zintuigen zijn organen waarmee wij in staat zijn verschillende soorten prikkels op te nemen, die naar de hersenen worden getransporteerd en daar worden omgezet in ervaringen. Met behulp van die ervaringen interpreteren we onze omgeving en stemmen we ons gedrag af op die interpretatie. Hoe de informatie die wordt opgevangen door de zintuigen verwerkt wordt in de hersenen, bepaalt dus in grote mate welke gedrag we laten zien.
“Zintuigen zijn de poorten waardoor we in contact staan met onze omgeving.”
Verwerking van zintuiglijke prikkels door het brein
Zintuigen verwerken bijna allemaal op dezelfde manier zintuiglijke prikkels (stimuli). Jouw zintuigen bevatten speciale cellen die gevoelig zijn voor deze prikkels (receptoren) en zetten prikkels om in elektrochemische signalen of neutrale impulsen. Zintuigen verschillen van elkaar in de manier waarop zij op prikkels reageren.
“Je zintuigen lijken net voelsprieten, ze tasten voor jou de omgeving af, net als antennes.”
Zintuigen sturen de prikkelinformatie naar verschillende delen van de hersenen. De hersenen zijn het centrale deel van het zenuwstelsel. Ze verwerken de prikkels door razendsnel te onderzoeken wat ze met de seintjes willen en kunnen; ze gaan filteren. De hersenen sturen vervolgens seintjes terug van prikkels die ze herkennen of belangrijk vinden. Zo herken je en weet je wat je ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt.
De elementen van menselijke Zintuigen
De wereld door een filter van eigen percepties
In de hersenen worden impulsen dus omgezet in een betekenisvol percept. Onze perceptie is enerzijds aangeboren en wordt anderzijds beïnvloed door onze ervaringen en wat we leren. Je ziet de wereld door een filter van eigen percepties en je geeft dus zelf betekenis aan jouw zintuiglijke ervaringen.
De zintuiglijke input die je binnenkrijgt geeft informatie over jouw wereld, jouw lichaam en jouw interacties; het brein gebruikt deze informatie om betekenis te geven aan het dagelijks leven. Waarnemingen worden dus gecreëerd door je brein. Volgens Cognitieve Neurowetenschapper Floris de Lange is je brein een soort “voorspellingsmachine” die met verschillende vormen van voorkennis jouw waarneming en besluitvorming kan beïnvloeden.
“Zintuigelijke data: als we iets waarnemen doen de hersenen daar voorspellingen over. De beste inschatting van je brein is dat er altijd sprake is van een interpretatie. Het is dus geen weerspiegeling van de werkelijkheid!” – Anil Seth Britse neurowetenschapper
Een overvloed aan prikkels
Onze hersenen staan voortdurend open voor allerlei prikkels. We zijn één grote wandelende antenne. Maar als we proberen te lezen, te werken of te studeren, kan dat overactieve brein ons flink in de weg zitten. Want het gaat automatisch op zoek naar extra prikkels.
Onze waarnemingshorizon is zo gigantisch groot geworden, veel breder dan onze hersenen en cognitieve systemen aankunnen. Uit onderzoek blijkt dat de hoeveelheid prikkels die wij dagelijks verwerken is vervijfvoudigd sinds de jaren tachtig. Daarom interpreteren we de toename en aaneenschakeling van gebeurtenissen nu vaak als chaos. Onze hersenen staan daardoor altijd aan en zijn druk aan het multitasken. Op zich is er niks mis met multitasken, zolang de extra taak maar geen bewuste aandacht vraagt.
Te veel prikkels door multitasken en switchtasken
Wat volgens Neuropsycholoog Mark Tigchelaar niet werkt is ‘switchtasken’: het constant heen en weer springen met je aandacht. Dat gebeurt als je twee of meer dingen doet die elk aandacht vragen. Bijvoorbeeld als je tijdens het bellen ook een e-mail probeert te schrijven. Want elke keer als je van aandacht switcht, blijft een deel van je brein nog bezig met het voorgaande. Het maakt ons letterlijk dom.
“Na elke wisseling daalt je IQ tijdelijk en kost het meer moeite om je weer op de huidige taak te richten”, aldus Tigchelaar.
In laboratoriumexperimenten is aangetoond dat wanneer we telkens wisselen tussen taken, het 50 procent langer duurt om alles af te maken dan wanneer we elke taak van begin tot eind in één keer doen. Door het telkens verleggen van aandacht op andere prikkels verlies je focus, waardoor de hersenen trager gaan werken en minder informatie kunnen opnemen
Door multitasken en switchtasken stel je jezelf bloot aan te veel prikkels. Volgens neuropsychiater Theo Compernolle leidt dit uiteindelijk tot een brokkelbrein. Je springt van het een naar het ander en komt hierdoor niet meer in een flow. Hij adviseert om je brein te beschermen en je zoveel mogelijk af te schermen van prikkels anders gaat het ten koste van je aandacht en geheugen. Door te veel prikkels wordt je gevoelige reflexmodes constant geactiveerd. De overige hersenactiviteiten krijgen dan onvoldoende ruimte. Juist door even op niks te concentreren en reageren, zijn de hersenen in staat om inzichten en informatie goed te archiveren.
Als de filter niet goed werkt
Wanneer prikkels op een goede manier worden gefilterd is er niets aan de hand. Gezonde hersenen filteren prikkels zodat alleen de belangrijke prikkels worden doorgegeven om je bewust van te worden, de anderen worden automatisch verwerkt. Bij overprikkeling en onderprikkeling betekent het dat die stukjes informatie dat binnenkomt via onze zintuigen niet goed door de hersenen worden verwerkt.
Bij overprikkeling neem je elke prikkel bewust waar; je mist een filter waardoor je zintuigen enorm gaan openstaan en alles hard binnen komt. Of in het geval van onderprikkeling neem je weer te weinig waar. Alsof er een waas voor je filter zit en je zintuigen worden afgestompt, waardoor je minder voelt. In beide gevallen raak je uit balans en ontstaat stress; je stresshormoon neemt toe en je gelukshormoon neemt af.
Prikkels in balans
Om bewust waar te kunnen nemen heb je een optimale hoeveelheid prikkels nodig. Wanneer het je niet lukt de juiste (hoeveelheid) prikkels te verwerken waarmee je geconfronteerd wordt, kan dit leiden tot een disbalans. Door te weinig prikkels stompt de mens af. Een teveel aan prikkels verstoort ook je evenwicht. Er zijn twee soorten prikkels interne en externe prikkels. Door een te veel aan interne prikkels (via onze gedachten) zoals gepieker, ervaren tijdsdruk of sombere gedachten word je aandacht afgeleid. Ook door externe prikkels (via ons lichaam) zoals knellende kleren, het geluid van een buurtfeest of een knipperend tl-licht kun je uit balans raken.
Prikkels kunnen je energie geven en nemen. Voor een optimale energiebalans heb je twee ingrediënten nodig: voldoende prikkels en voldoende prikkelintensiteit. Het soort prikkels en de optimale hoeveelheid verschilt per persoon. Zo zijn sommige mensen na een werkdag, een avond uit of na een dagje winkelen bekaf. Anderen kunnen niet tegen te fel licht, getik van een schoen of een sterke geur die aan hun neus voorbijtrekt.
Daarnaast is de prikkelkwaliteit belangrijk. Hiermee bedoelen we dat je activiteiten en bezigheden hebt waar je blij van wordt, voldoening uithaalt of bijdraagt aan zingeving. Als dat zo is dan geeft het je energie, tenzij het natuurlijk te veel van het goede is. Een te veel aan positieve prikkels kan dan alsnog energie gaan kosten en overprikkeling in de hand werken. Onderprikkeling ligt op de loer op het moment dat geen je voldoening en zingeving ervaart. Ook dit slurpt energie.
Hoe ervaar jij jouw wereld vol prikkels?
Als je bewust bent van je onder- of overprikkeling, en dus met prikkels leert omgaan, kun je aarden, fysiek gezond zijn en dicht bij jezelf blijven.
De zintuigen ontvangen dagelijks heel veel informatie. Door hier met aandacht mee om te gaan, worden prikkels bewust en actief opgeslagen. Veel prikkels komen in eerste instantie onbewust binnen. Zoals eerder besproken wordt in de prefrontale cortex voor elke prikkel bepaald of deze wel of niet belangrijk genoeg is om er aandacht aan te besteden.
Voor je bewustwording is het prettig om te leren hoe je controle uitoefenend op je innerlijke wereld. Bepaal zelf wat je toelaat, waar je wel of geen aandacht aan besteed. Soms zijn er (externe) prikkels waar je weinig aan kan doen, zoals bijvoorbeeld herrie van buren of irritaties op je werk dan is het fijn als je in staat bent het voorbij te kunnen laten gaan. Om er bewust geen aandacht aan te besteden. Een handig hulpmiddel hiervoor is meditatie. Bij meditatie leer je aan welke emoties je aandacht geeft en welke je voorbij kunt laten gaan.
Train jezelf in het bewust worden van onder- en overprikkeling door te luisteren naar je lichaam en je gevoel en stel jezelf de volgende vragen:
- wat ervaar ik?
- waar komt mijn over- of onderprikkeling vandaan?
- wat is de oorzaak of aanleiding?
- hoe lang ervaar ik deze disbalans, wanneer is het begonnen?
“Luister naar de signalen van je lichaam en geef er gehoor aan, hiermee voorkom je ziektes.”
De mate van zintuig sensitiviteit verschilt tussen mensen
Zintuiglijke sensitiviteit wil zeggen de gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels ten aanzien van zicht, geluid, smaak, geur en tast. De mate van zintuiglijke prikkelverwerking varieert per persoon. Hoe gevoeliger je bent voor zintuiglijke prikkels hoe sterker je hier bewust van bent en hoe sterker je erop zult reageren.
Zintuiglijke sensitiviteit is een breder begrip dan hoog sensitiviteit HSP. De term Highly Sensitive Person, die Elaine Aron introduceerde, geeft aan dat het gaat om mensen die over de gehele linie, op alle prikkels, sterk reageren en dus zeer sensitief zijn. 20% van de bevolking is met dit diepere verwerkingssysteem geboren. Hersenen van HSP’s werken een beetje anders dan die van mensen die niet hoog sensitief zijn. Onderzoek uit 2014 laat zien dat HSP’s meer bewustzijn en reactievermogen hebben dan niet-HSP’s. HSP’s reageren verschillend op prikkels. 70% van de HSP’s is prikkel mijdend en 30% prikkel zoekend. Deze laatste groep noemen we ook wel HSS’s (High Sensation Seeking).
Hooggevoeligheid
Verwar Hoog sensitiviteit HSP niet met de term hooggevoeligheid. Hooggevoeligheid is een emotionele reactie door overprikkeling van informatie. Wanneer je hooggevoelig bent, heb je niet geleerd om met jouw sensitiviteit om te gaan. Je bent gevoelig geworden door je sensitiviteit. Hoog sensitiviteit kan wel gepaard gaan met hooggevoeligheid. In deze blog laten we alle probleem prikkels die HSP’s en HSS’s kunnen ervaren verder links liggen. Mocht je je hier verder in willen verdiepen dan is deze handout over HSP & HSS van Saskia Klaaysen fijn om te lezen.
Wij hebben een preventieve rol om je bewust te laten worden en om je zoveel mogelijk in balans te houden. We helpen je hoe je als persoon de prikkels en de zintuigen voor in plaats van tegen je kan laten werken.
De mate van zintuig sensitiviteit varieert per zintuig
De gevoeligheid ten aanzien van zintuiglijke prikkels varieert niet alleen tussen mensen. De mate waarin een individu op prikkels van een specifiek zintuig reageert verschilt. Je kunt dus ook door één specifiek zintuig onder- of overprikkeld raken. Met andere woorden: elk zintuig heeft een eigen prikkelfilter die bepaalt of en hoe sterk de prikkels doorgegeven worden.
Het kan zijn dat het prikkelfilter van je gehoor alle geluiden als zeer belangrijk bestempelt, waardoor je overprikkeld kunt raken door geluiden. Het kan ook zijn dat het prikkelfilter van je reukorgaan alle geurprikkels slechts in beperkte mate doorgeeft, waardoor je (te) weinig geurprikkels ervaart. Dan raak je onderprikkeld op het gebied van ruiken. Ook kan het uitmaken in welke omgeving iemand is en welk moment van de dag, week of maand het is. Per persoon zijn er dus tussen alle zintuigen allerlei combinaties mogelijk van onderprikkeld, precies goed tot overprikkeld.
Voor welke zintuiglijke prikkels ben jij gevoelig?
Hoe zit het met jouw gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels ten aanzien van zicht, geluid, smaak, geur en tast? Raak jij soms uit balans doordat je niet alle zintuiglijke prikkels goed kan verwerken? Komen er te veel prikkels binnen of prikkels die leiden tot sterke stressreacties in je lichaam? Waarschijnlijk ben je overprikkeld. Of komen er juist te weinig prikkels binnen? Dan ben je misschien wel onderprikkeld. Hierdoor worden je hersenen minder actief en ben je niet meer in staat om alle dingen te doen die je eigenlijk zou willen doen.
Note: de zelftests worden afgenomen in een besloten veilige omgeving (niet geïndexeerd door Google). Je krijgt direct het antwoord te zien aan het einde van de test. Zelfkennis…dat is ’t begin!.
Komen er bij jou te veel of te weinig Prikkels binnen?
Ontdek via deze zelftest jouw zintuigen sensitiviteit!
Wil je weten hoe sterk jouw prikkelfilter per Zintuigen is?
Ontdek via deze zelftest welk zintuig jouw voorkeur heeft!
Beeld: zelf samengesteld beeld met foto’s van Unsplash
Tekst geschreven door Yvonne Krabbe en Joep Moolenburgh
Boeken Lees tip
Meer cultuur
BETER LUISTEREN ZO DOE JE DAT
Iedereen wil gehoord worden maar een goed luisterend oor bieden is best een uitdaging, omdat het meer inhoudt dan alleen het horen van woorden. Wil jij een echte luistervink en een fijne gesprekspartner worden? Met deze tips verbeter jij je luistervaardigheid.
TAST NAAR KNUFFELBARE MATERIALEN MAAKT GEZONDER
Hoe belangrijk zijn aanraking en zachte materialen voor jou? We hebben ze nodig om te overleven en ze geven troost en veiligheid! Lees in deze blog hoe je je ‘contactcomfort’ kunt verhogen. En bekijk de fijnste producten op rij om je te verzachten en te verwarmen.
INZICHT IN JOUW BIORITME DOOR DE ORGAANKLOK
Wat levert het je op om je dagelijkse pieken en dips te benutten en welke invloed heeft de zomer- en wintertijd op onze interne klok? Luister hierbij naar naar de wijze woorden uit het oosten over de werking van de energetische klok oftewel jouw innerlijk uurwerk.
